|
|
12, bijna13, en in de kantine van de manege draait de instructeur dat
liedje op de jukebox. Altijd dat ene liedje. Het ruikt er
naar stro en paardenzweet en je hoort Bobby Vinton: ‘I’ll
send you all my love everyday in a letter. Sealed with a
kiss’. In 2007, 35 jaar later, staat Bobby Vinton op plaats
1393 in de Top 2000 van Radio 2. Niet zo’n hoogvlieger als
de onbetwiste nummer 1, Bohemian Rhapsody van Queen, of de
onverwachte nummer 1 in 2005, Avond van Boudewijn de Groot.
Maar wel altijd goed voor die ene persoon-lijke herinnering.
Sealed with a kiss ruikt nog steeds naar stro en naar
paar-denzweet. Muziek, herinnering en emotie zijn een sterke
drie-eenheid. Dat verlaart voor een groot deel ook het
succes van typische eindejaarspro-gramma’s als de Top 2000
op radio 2 en de klassieke Radio4daagse op radio 4.
Luisteraars kunnen stemmen op hun favoriete nummers (Top
2000) of ze aanvragen (Radio4daagse) met hun herinneringen
erbij. De site van de Top 2000 heeft er zelfs een
verhalenarchief voor. Zo hoor je de laatste dagen van het
jaar niet alleen de muziek die wij met z’n allen het liefste
horen, maar de verhalen bij elkaar vormen ook zoiets als een
collectieve herinnering en beleving van een bepaalde
periode. ‘Muziek is een sterke drager van herinneringen’,
zegt Henkjan Honing. Het bijzondere is volgens de
universitair hoofddocent muziekcognitie aan de Universiteit
van Amster-dam dat muziek zowel autobiografische
herinneringen kan oproepen (die middag in de strandtent waar
ik Summertime hoorde) als emotionele (en ik voelde me zo
gelukkig).
Bepaalde stemming
Dát muziek zo werkt, weet iedereen die graag naar
muziek luistert. Maar luisteraars weten veel meer dan ze
zelf denken en zeggen vaak dat ze niet muzikaal zijn, maar
ze weten feiloos welke cd in hun kast ze in een bepaal-de
stemming willen horen. Ze weten dus precies hoe ze met
muziek hun stemming kunnen reguleren. Alleen hóe het werkt,
is lastiger aan te wijzen. Psycholoog Ad Vingerhoets,
bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Tilburg, deed
vorig jaar onderzoek naar de emotionele effecten van de
num-mers in de Top 2000 en hij spitste zich onder meer toe
op het huilgedrag bij het luisteren naar muziek. Daaruit
bleek dat Papa van Stef Bos een absolute tranentrekker is en
dat ook Geen kind meer van Karin Bloemen, over de dag dat je
moeder sterft, op dat punt hoog scoort. Huilen is een vorm
van ge-hechtheidsgedrag dat je als kind ontwikkelt en
blijkbaar is de band met onze ouders een gevoelig onderwerp,
concludeert Vingerhoets. Maar welke noten er nou precies toe
bijdragen dat we bij die liedjes in huilen uitbarsten, weet
hij ook niet. Er zijn diverse theorieën over de relatie
tussen emotie en muziek, maar als je kijkt naar empirisch
onderzoek, dan is het een chaos. Je kunt niet aantonen dat
een grote drieklank bij iedereen vrolijkheid opwekt. Zeker
niet als je kijkt in andere culturen. Of bij kinderen die
nog niet zo veel ervaring hebben met onze muzikale
conventies.
Rillingen over de rug
Toch wil dat niet zeggen dat het niet uitmaakt wat voor
muziek je speelt. Onderzoek uit de jaren negentig aan de
Britse universiteit van Keele toonde aan dat mensen exact
konden aanwijzen op welke plekken in een muziek-stuk ze een
sterke lichamelijke reactie kregen als kippenvel, een brok
in de keel, rillingen over de rug of tranen in de ogen.
Weliswaar betrof dit mensen met een muzikale achtergrond
(amateur- en beroepsmusici) die gewend waren deze
verschijnselen op te merken in relatie tot muziek en ze te
benoemen, maar het toont wel aan dat er specifieke plekken
zijn waar die emotie zit. De uitroep ‘Barrabam’ in Bachs
Matthäus Passion is een uitge-sproken kippenvelmoment, en
aan het begin van het derde deel van Rach-maninovs Tweede
symfonie vloeien de tranen rijkelijk. Kijk je naar de
muzi-kale eigenschappen dan zijn er wel bepaalde kenmerken.
Het Barrabam-moment wordt gekenmerkt door een abrupte inzet
van het hele koor en een plotselinge harmonische
verandering. Het derde deel van Rachmaninovs Tweede symfonie
begint met langzame melodische lijnen. Dat betekent niet dat
deze eigenschappen áltijd dezelfde emotionele uitwerking
hebben. Waar het volgens Honing om gaat, is dat er op zo’n
emotioneel geladen moment iets gebeurt wat het
verwachtingspatroon van de luisteraar omvergooit. ‘Je hebt
de structuur van het stuk nodig om dat muzikale
verwachtingspatroon te creëren, de structuur draagt de
emotie, en op het moment dat de ver-wachting van de
luisteraar wordt geschonden, krijg je een ontlading die zich
uit een fysieke reactie.’ Emotionele reacties ontstaan dus
zowel bij vocale muziek, waar de tekst een belangrijke rol
speelt, als bij instrumentale muziek, waar je van alles bij
kunt bedenken. ‘De luisteraar geeft de betekenis’, aldus
Honing. Daardoor hecht muziek zich ook zo goed aan bepaalde
gebeurte-nissen en momenten. Muziek is een open
emotie-katalysator waar je als luisteraar elk verhaal aan
vast kunt knopen dat je wilt. Of het nu het kippen-vel is
bij de jongenssopraan uit het Miserere van Allegri, of een
dikke keel bij Marco Borsato – emotie is niet kieskeurig in
muzikale smaak en ook al hoor je dat ene stuk honderden
keren, zo’n moment blijft je verrassen. Elke keer weer.
Klassieke top 400
De Radio4daagse, die dit jaar voor de zesde keer
plaatsheeft, is geen ‘best of’-lijst zoals de Top 2000, maar
een 4 dagen durend verzoekplatenpro-gramma met verhalen van
luisteraars waarin ze hun keuze motiveren. De meest
voorkomende redenen om een muziekstuk aan te dragen is dat
men-sen het hebben leren kennen in hun kindertijd, of dat
het het eerste klassie-ke stuk is dat ze bewust hebben
gehoord, vertelt Corine Rietveld, zender-producer van Radio
4. Andere motivaties: muziek die tijdens een vakantie of
reis is ontdekt en daar herinneringen aan oproept,
herinnering aan een con-certbezoek, herinnering aan een
overledene, muziek die degene die het aanvraagt zelf
uitvoert of heeft uitgevoerd, spirituele ervaringen.
Rietveld heeft zo’n 8000 verzoeken ontvangen en ongeveer de
helft daarvan met een begeleidend verhaal. Al is de
Radio4daagse geen ranglijst, Johann Se-bastian Bach is met
voorsprong de meest gevraagde componist (12 procent van alle
aanvragen), en dan met name zijn Matthäus Passion. Er is
niet één specifiek deel eruit waar mensen naar vragen. Ze
willen het slotkoor horen, of juist het begin. En natuurlijk
krakers als Blute nur.' Op twee staat de Hohe Messe en op
drie de Vier letzte Lieder van Richard Strauss. ‘Opvallend
is ook dat er veel vocale muziek wordt gevraagd, 42 procent
van alle aanvra-gen, terwijl we de rest van het jaar zo vaak
horen dat we te veel vocale muziek draaien.’
Top 2000
Oliebollen, champagne, vuurwerk en de Top 2000. Het hoort er
allemaal bij aan het einde van het jaar. ‘De Top 2000 is in
tien jaar een vaste waarde geworden’, zegt presentator Frits
Spits die zo ongeveer het hele repertoire van de Top 2000
heeft zien komen. ‘Waaraan muziek blijft haken is een
on-oplosbare vraag. Maar je deelt de ervaring met elkaar. In
deze geïndividua-liseerde samenleving schept muziek een
band. Mensen herkennen elkaar erin, ze kunnen er met elkaar
over praten. Dat is het geheim van de Top 2000. Het zijn
ontmoetingsplaten. Het is een amalgaam van herinneringen.’
Satisfaction van de Rolling Stones, om een monument te
noemen, is voor Spits altijd verbonden aan die ene kroeg in
Haarlem, 1965. ‘Ik was een heel bleu jongetje. Ik stond daar
met een vriend en hoorde voor het eerst dat nummer. Het was
onvoorstelbaar, alsof m’n hart stilstond. Altijd als ik het
hoor, ben ik weer in die kroeg en mijn herinnering draait
mee met de plaat.
‘Ja, waar gebeurt het? Wat zijn de momenten die je altijd
weer wilt horen? In Eloise van Barry Ryan wanneer hij zingt
dat hij op zijn knieën voor haar gaat. Dat raakt me altijd
weer. Of in A very good year van Frank Sinatra, als hij aan
het eind zingt ‘I’m in the autumn of my year’. Kippenvel.
‘Het mooie van de Top 2000 is dat de samenstelling niks
uitmaakt. Sinatra past zonder problemen na Metallica. Je
vindt niet alles mooi, maar in dat verband is wel alles
goed. Die sfeer, zo naar de laatste momenten van het jaar,
als al die platen voorbijkomen, dat is zo’n bijzonder
gevoel. De muziek draagt je naar het eind. Schitterend. Dat
blijft mooi.’ En het is ook mooi geweest. ‘Dit is wel de
laatste keer dat ik het ga doen’, zegt de eminence grise
onder de disc-jockeys ‘Ik ben 60 geworden. Het is goed zo.’
Pay Uun Hiu is verslaggeefster bij Hart en Ziel van de
Volkskrant.
 Meer
...
|
|
Neem
een gratis abonnement
...
